Katedra gorzowska. Wcześniej: Kościół Mariacki. Jeden z najstarszych zabytków w mieście. Wybudowana w latach 60. XIII wieku. Obecnie kościół pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. Najważniejsza świątynia diecezji zielonogórsko-gorzowskiej, potocznie zwana matką lubuskich kościołów.

Zbudowana w stylu wczesnogotyckim ok. 1290 roku, zaraz po lokacji miasta. Za budulec posłużyła cegła, a w partii przyziemia granitowe, starannie obrobione płyty, zwane kwadrami. Trzynawowa pseudobazylika z masywną wieżą po stronie północno-wschodniej. Według różnych dokumentów posiadała dwie boczne kaplice przy wschodnich narożnikach, które nie zachowały się do dzisiejszych czasów: jedną z ołtarzem św. Urbana (zwaną też » kaplicą św. Urbana) i drugą (prawdopodobnie późniejszą) z ołtarzami Najświętszej Maryi Panny i św. Doroty. Pierwotnie bez wyodrębnionego prezbiterium, które zostało dobudowane w 1489 roku. Jego fundatorem był » Johann Promnitz, którego upamiętniają trzy tajemnicze cegły, z sygnaturą i datą, wmurowane (na wysokości 190-200 cm) na zewnętrznej stronie prezbiterium. Korpus kościoła nakryty wysokim dwuspadowym dachem. W 1621 roku została nadbudowana » wieża z ośmioboczną nadstawą, w której umieszczono » dzwony kościelne, zwieńczona barokowym hełmem z latarnią i najstarszym, niemym dzwonem » Ave Maria). Do 1908 roku mieściło się w niej też mieszkanie dzwonnika. W 1526 roku na wieży zamontowano zegar. Do 1825 roku (gdy zamontowano pierwszy piorunochron) kilkakrotnie niszczona przez pioruny. Od czasów Reformacji, czyli od 1539 roku, aż do zakończenia II wojny światowej była to świątynia protestancka. 12 grudnia 1945 roku - ponownie konsekrowana na kościół katolicki i podniesiona do rangi Katedry - stała się siedzibą biskupów gorzowskich, a obecnie zielonogórsko-gorzowskich.

Wokół kościoła mieścił się najstarszy w mieście » cmentarz mariacki, zlikwidowany około 1729 roku. Przez kilkaset lat utrzymywał się zwyczaj chowania zasłużonych dla miasta obywateli (rajców, duchownych i burmistrzów) pod posadzką kościelną. W powojennej historii Katedry w jej przedsionku (w » kryptach) pochowano dwóch biskupów gorzowskich: » Teodora Benscha (w 1958 roku) i » Wilhelma Plutę (1986). Przy grobie tego ostatniego 2 czerwca 1997 roku, podczas wizyty w Gorzowie, modlił się papież » Jan Paweł II.

Do wnętrza świątyni prowadzą masywne dębowe wrota, osadzone na pięknych kutych zawiasach. W drzwiach można dostrzec setki wbitych gwoździ. To ślad patriotyzmu Niemców w czasach I wojny światowej. Kto nie brał udziału w walkach, mógł wspomóc ojczyznę pieniężnie poprzez zakup i wbicie gwoździ. Sprzedano 250 gwoździ stalowych, 82 posrebrzane i 66 pozłacanych. Zebrano też 10 445,6 marki. Pozłacane i posrebrzane gwoździe nie zachowały się do dzisiejszych czasów.

Na południowej stronie zewnętrznej ściany katedry widać otwory wywiercone w murze (2 489^[7]). Zdaniem archeologów, podczas świąt katolickich od tej strony odpalano specjalnymi świdrami ogień potrzebny do liturgii. Przy tej samem ścianie obrys z czerwonej cegły, wmurowanej w stary bruk, wyznacza dawną lokalizację kaplicy św. Urbana, której fundamenty odkryto dopiero w 1996 roku. Po prawej stronie katedry od strony » mostu na Warcie w 2001 roku ustawiono » pomnik bp. Wilhelma Pluty, a w 2018 roku przy prezbiterium odsłonięto » pomnik ks. Witolda Andrzejewskiego.

Kilkakrotnie odnawiana i przechodząca drobne przebudowy. W 1617 roku » Joachim Kastner zakupił drewniane, bogato rzeźbione ławki (stalle), które nie zachowały się do dzisiejszych czasów. Dwa lata później Elisabeth Marwitz (przypuszczalnie wdowa po Asmusie von der Marwitz) była współfundatorką ambony zdemontowanej w czasie remontu Katedry w latach 2017-2021. W 1902 roku na okna założono witraże, które przetrwały do 1938 roku. W latach 1935-1936 odnowiono elewacje kościoła. W powojennej historii Katedry, już w 1945 roku, usunięto z kościoła elementy charakterystyczne dla wyznania protestanckiego. Dwa lata później rozpoczął się trwający blisko 20 lat remont generalny kościoła (m.in. usunięto tynk ze ścian i filarów, odnowiono prezbiterium, przebudowano ołtarze). W latach 1989-1991 powiększono zakrystię, zachowując jej dawny styl, a w latach 1991-1995 odremontowano wieże. W 1993 roku dokonano kolejnych zmian w prezbiterium według projektu gorzowskiego artysty plastyka » Michała Puklicza. W 2007 roku, na jubileusz 750-lecia Miasta, wieża i kościół zyskały efektowną zewnętrzną iluminację. 1 lipca 2017 roku wybuchł pożar w górnej części wieży katedralnej. Spłonęło wnętrze V i VI kondygnacji oraz zegar z mechanizmem z XIX wieku i punkt widokowy. Zniszczeniu uległy także zabytkowe » organy.

Najcenniejsze zabytki Katedry to renesansowy » ołtarz skrzydłowy z około 1600 roku (zwany też ołtarzem głównym), ambona (zdemontowana podczas remontu katedry w latach 2017-2021) i organy. [ Dane na dzień: 23.11.2021 ]