Właśc. Bronisława Wajs [Wajss] (z domu: Zielińska). Najsławniejsza poetka cygańska. Pierwsza, której utwory (w tłumaczeniu Jerzego Ficowskiego) ukazały się drukiem. Znana jako Papusza (z cygańskiego: Lalka). Członek Związku Literatów Polskich (1962). W Gorzowie upamiętniona pomnikiem. Jej imię nosi jedna z ulic na Górczynie.

Urodzona w miejscowości Sitaniec koło Zamościa. W latach 1953-1981 związana z Gorzowem Wlkp. Zmarła w Inowrocławiu (obecnie woj. kujawsko-pomorskie). Pochodziła z grupy Polska Roma (polscy Romowie nizinni). Jej życie obrosło legendą i dziś trudno oddzielić prawdę od fikcji. Przez wiele lat nieznana była dokładna data jej urodzenia. Jej matką była Katarzyna Zielińska. O ojcu wiadomo tylko, że zmarł gdzieś na Syberii około 1913 roku. Dopiero w 2016 roku dyrektor Archiwum Państwowego w Gorzowie Dariusz Rymar dotarł do metryki chrztu znajdującej się w Archiwum Państwowym w Zamościu, z której wynika, że 17 sierpnia 1908 roku w parafii w Sitańcu stawili się Cyganie Józefa Popowicz, Stanisław Bobowicz i Karol Bogdanowicz, którzy okazali proboszczowi, księdzu Janowi Badowskiemu, noworodka płci żeńskiej i oświadczyli, iż dziewczynka urodziła się tego dnia około godziny 5 rano z matki Katarzyny Zielińskiej, lat 20, i niewiadomego ojca. Dziecko zostało ochrzczone, a jej rodzicami chrzestnymi byli Marianna Bogdanowicz i Stanisław Bobowicz. Matka Papuszy wyszła ponownie za mąż za Jana Wajsa.

Początkowo jej twórczość przyniosła jej niesławę wśród własnego ludu i zainteresowanie na świecie. Dziś Papusza jest cygańskim powodem do dumy. Wymieniona wśród nazwisk 60 najwybitniejszych kobiet, które wpłynęły na bieg polskiej historii. Mówią o niej encyklopedie, organizowane są konkursy poetyckie jej imienia. Wiersze Papuszy przetłumaczono na wiele języków: niemiecki, angielski, francuski, hiszpański, szwedzki i włoski.

Wędrujące w taborze dzieciństwo spędziła na Kresach (Wileńszczyzna, Podole, Wołyń). Sama nauczyła się czytać i pisać. Jej mężem był Dionizy [Dyśko] Wajs - sporo od niej starszy brat ojczyma, uzdolniony harfista. Nigdy nie mieli własnych dzieci. Wychowywali chłopca, wojennego sierotę o imieniu Władysław, którego wszyscy nazywali Tarzanio.

Trudne lata wojenne spędziła wraz z taborem w wołyńskich lasach. Opisała je później w poemacie Krwawe łzy co za Niemców przeszliśmy na Wołyniu w 1943 i 44 roku. Jego fragmenty wraz z wielkim portretem Papuszy umieszczono w Oświęcimiu (muzeum obozu Auschwitz), w pawilonie poświęconym romskiemu Holokaustowi.

Powojenna odyseja prowadziła Wajsów przez Mazury i Pomorze na zachodnie krańce Polski. Do czasów rozpoczęcia w 1950 roku "akcji osiedleńczej i produktywizacyjnej" wobec Cyganów - od wiosny do późnej jesieni przemieszczała się z taborem po kraju. Zimę 1947/1948 spędziła w podgorzowskich Wieprzycach, na przełomie lat 1949 i 1950 mieszkała w Witnicy, a od 1951 do 1953 roku w Żaganiu.

Odkrywca Papuszy - Jerzy Ficowski - trafił do taboru Wajsów w 1949 roku. To on namówił ją do spisywania wierszy i zainteresował jej poezją Juliana Tuwima. Po raz pierwszy pojawiła się w prasie literackiej w 1950 roku. W miesięczniku "Problemy" (nr 10/50) ukazał się wywiad Tuwima z Ficowskim, do którego dołączono kilka fotografii oraz cztery wiersze "jednej poetki" cygańskiej, a w treści wywiadu przewijało się imię "Papusza". Wtedy też wśród społeczności cygańskiej pojawiły się pierwsze oskarżenia o zdradę.

Oficjalny debiut Papuszy datuje się na rok 1951. Opublikowano wówczas jej wiersz w "Nowej Kulturze", a w miesięczniku "Twórczość" pojawił się - za sprawą Ficowskiego - krótki biogram poetki wraz z ofiarowaną Tuwimowi Pieśnią Cyganki.

W 1953 roku zamieszkała w Gorzowie Wlkp. Początkowo w tzw. "kołchozie cygańskim" przy ul. Młyńskiej, a w 1958 w domu przy ul. Kosynierów Gdyńskich. Najtrudniejszy okres życia Papuszy rozpoczął się wcześniej, już w 1953 roku, po wydaniu Cyganów polskich J. Ficowskiego. To wtedy została obłożona skalaniem za zdradę "cygańszczyzny". Odbiło się to na jej zdrowiu i od tej pory wielokrotne przebywała w szpitalu. Wówczas spaliła część swoich utworów oraz listów i na wiele lat zamilkła. Wprawdzie kilka jej nowych wierszy pojawiło się w druku jeszcze w latach 70., ale nie ma pewności, czy Papusza rzeczywiście powróciła do twórczości, czy tylko Jerzy Ficowski opublikował któryś z jej wcześniejszych rękopisów. Stała się stałym elementem parku Wiosny Ludów, przychodziła tam wróżyć i tam (w 1958 roku) rozpoczęła się jej długoletnia znajomość z poetą i literatem Zdzisławem Morawskim. Doceniała ją lokalna prasa. W latach 1957-1987 ukazał się szereg artykułów napisanych przez gorzowskich i zielonogórskich dziennikarzy poświęconych Papuszy. Z tego okresu pochodzą też unikalne dziś wywiady radiowe. Przez cały czas korespondowała z Ficowskim. Pierwsza znana kartka do "Braciszka" pochodzi z 1949 roku, w jednym z ostatnich listów wybaczyła mu opublikowanie książki Cyganie polscy i wszystkie konsekwencje, jakie z tego wynikły. Do dziś pozostaje jedną z najbardziej znanych lubuskich poetek.

W 1958 roku przyznano jej Lubuską Nagrodę Literacką, w 1962 została przyjęta do Związku Literatów Polskich, a w 1978 dostała Nagrodę Ministra Kultury. W 1981 roku, schorowana, zabrana przez siostrę Janinę Zielińską prosto ze szpitala, pojechała do Inowrocławia i pozostała tam już do końca życia (1987). Pochowano ją na miejscowym cmentarzu św. Józefa obok ojczyma - Jana Wajsa. Jej mąż - Dionizy [Dyśko] Wajs - który zmarł w 1972 roku, spoczywa w Gorzowie.

Dorobek poetki zamyka się w trzech tomikach: Pieśni Papuszy (1956), Pieśni mówione (1973) i wydany pośmiertnie Lesie, Ojcze mój (1990). W 1996 roku jej rękopisy i pamiątki zostały odkupione od Jerzego Ficowskiego i przekazane Stowarzyszeniu Twórców i Przyjaciół Kultury Cygańskiej w Gorzowie. Wśród nich znajduje się nigdy niepublikowany pamiętnik.

Jest patronką ulic w Gorzowie, Inowrocławiu i Poznaniu. 24 czerwca 1997 roku na krakowskich Błoniach miało miejsce prawykonanie poematu symfonicznego Harfy Papuszy światowej sławy kompozytora Jana Kantego Pawluśkiewicza. W 2002 roku w Gorzowie na ścianie domu przy ul. Kosynierów Gdyńskich, w którym mieszkała, odsłonięto pamiątkową tablicę. Uhonorowano ją pomnikiem, który stanął w parku Wiosny Ludów, w sąsiedztwie Wojewódzkiej i Miejskiej Biblioteki Publicznej. Stała się bohaterką filmów dokumentalnych: m.in. Papusza (reż. Maja i Ryszard Wójcikowie, 1974), Cygańskie pieśni Papuszy (reż. Grzegorz Dubowski, 1984), Historia Cyganki (reż. i scen. Gregory Kowalski, 1991, w którym autor wykorzystał m.in. wspomnienia J. Ficowskiego, gorzowskiego literata Zdzisława Morawskiego i spokrewnionego z Papuszą, znanego kompozytora cygańskiego Edwarda Dębickiego). W 2006 roku ukazała się powieść Zoli Columa McCanna - jednego z najlepszych irlandzkich pisarzy. Chociaż osadzona w realiach Słowacji, jest inspirowana fascynacją McCanna wizerunkiem Papuszy i jej biografią. W lutym 2012 roku rozpoczęły się zdjęcia do kolejnego filmu o Papuszy w reżyserii Joanny Kos-Krauze i Krzysztofa Krauzego. Jego ogólnopolska premiera miała miejsce w Warszawie w połowie listopada 2013 roku, a w Gorzowie po raz pierwszy oficjalnie został pokazany 25 listopada tegoż roku. W dniach 18-25 listopada 2013 roku odbył się w Gorzowie Tydzień z Papuszą, który wypełnił cykl spotkań i wykładów, koncerty, wystawy i pokazy filmów o tematyce romskiej. W lutym 2017 roku w Archiwum Państwowym odbyła się konferencja pn. Papusza - biografia i dziedzictwo, a we wrześniu nakładem archiwum ukazała się książka pt. Bronisława Wajs - Papusza (1908-1987) - biografia i dziedzictwo. W czerwcu tegoż roku w Wojewódzkiej i Miejskiej Bibliotece Publicznej (» willa Hansa Lehmanna) otwarto salę poświęconą pamięci największej poetki romskiej. We wrześniu 2022 roku w » Teatrze im. Juliusza Osterwy w Gorzowie miała miejsce premiera przedstawienia pt. Papusza czyli Lalka w reżyserii Jacka Glomba.

W grudniu 2020 roku wojewoda lubuski Władysław Dajczak przekazał Wojewódzkiej i Miejskiej Bibliotece Publicznej w Gorzowie pamiętnik Papuszy (blisko 200 zapisanych stron brulionu A5) i jej korespondencję z Jerzym Ficowskim (łącznie ok. 130 listów, kopert i kart pocztowych). W lutym 2021 roku część tego zbioru po raz pierwszy pokazano na specjalnej wystawie w holu siedziby głównej gorzowskiej Książnicy. [ Dane na dzień: 14.09.2022 ]